نوشتن‌گاه

در حوزه تمدن سازی و توجه به فرهنگ و رفتار و زندگی مردم ، پرداختن به شیوه ی زندگی ایرانی ـ اسلامی یکی از مهم ترین موضوعات در مقابله با موج سوم تهاجم فرهنگی دنیای غرب است که خانواده، جایگاه و هویت زن ایرانی به عنوان مادر و ستون خانواده را هدف قرار داده است. 

این کارشناس ضمن بیان تاکیدات مقام معظم رهبری برای مقابله با موج سوم تهاجم فرهنگی در جامعه، اظهار داشت: سینما به عنوان یک هنرچند وجهی و تاثیر گذار در میان اقشار مختلف مردم به حساب می آید و و باید دید آیا این ابزار قادر بوده است در تطابق با سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی، نقشی موثر برای پیشبرد اهداف فرهنگی داشته باشد یا خیر. 

کریمی با اشاره به مستند سیر تحول سینما در ایران، گفت: بر اساس این مستند، در جریان سینمای پیش از انقلاب، سعی در تغییر هویت زن ایرانی صورت گرفته بود که این حرکت در سال های اخیر نیز با هدف دگردیسی در جایگاه و هویت زن دوباره خودنمایی می کند این تحول در سینما را باید دقیق رصد کرد. 

منصوره اولیایی از پژوهشگران حوزه مسائل سبک زندگی و سینما نیز، به عنوان یکی از اساتید دعوت شده در این نشست،مطالب خود را به دو بخش تقسیم نمود. ابتدا مباحث مقدماتی در مورد سبک زندگی و سپس پرداخت به روند زیبایی شناختی کردن سبک زندگی توسط کارگردان فیلم سعاذدت آباد اختصاص داده بود. 

وی سخنان خود را با تعریفی کلی از سبک زندگی و مولفه های آن آغاز کرد و بیان داشت: سبک زندگی یک مفهوم بین رشته ای و چند بعدی در حوزه ی رفتار است و اگرچه وابسته به ارزش هاست اما خود ارزش ها نیست، به عنوان مثال ممکن است ارزش های یک فرد، با سبک زندگی او یکی نباشد و به همین سبب دچار تعارض شود. 

این پژوهشگر ضمن ارائه مثالی از فیلم سعادت آباد، بیان داشت: مثلا شخصیت "علی" در فیلم سعادت آباد دارای ارزش های دینی است اما سبک زندگی او مطابق ارزش های درونی اش شکل نمی گیرد و به همین دلیل دچار تعارض است. 

وی با اشاره به مسئله جهانی شدن و یکسان سازی مصرف فرهنگی و پیچیدگی نابرابری ها اذعان داشت که مفاهیم گذشته کارایی خود را از دست داده‌اند و اکنون در مطالعات فرهنگی اجتماعی استفاده از مفهوم سبک زندگی به جای طبقه ی اجتماعی، راهگشا تر است. 

اولیایی یکی از موضوعات مهم مربوط به سبک زندگی را خلق هویت دانست و افزود: در کلانشهری مانند تهران، دو مولفه ی مصرف و مُد اثر گذار هستند و افراد برای تامین امنیت هستی شناختی خود درشهر با روی آوردن به مد از فشار ساختاری کلان شهر کاسته و به تمایز گروهی و همچنین وحدت با گروه دیگر روی می آورند. 
 
وی با اشاره به کتاب "نظریه های طبقه ی مرفه" نوشته ی تورستن وبلن گفت: در این اثر نیز بیان شده است که تمام نمادهای منزلت و مُد از طبقه ی مرفه به سایر طبقات اجتماعی منتقل می شوند، و طبقات اجتماعی که به دنبال منزلت طبقه ی مرفه هستند، سعی در تقلید این نمادها دارند. 
 
اولیایی تمرکز فیلم های سینمایی بر زندگی طبقه ی مرفه جامعه را زنگ خطری برای مسئولین دانست و بیان کرد: از آن جا که طبقه ی مرفه در ایران، سبک زندگی خود را در تبعیت از غرب سامان داده است، آداب رفتاری وعواملی نظیر اختلاط روابط زن و مرد، و آداب معاشرت غیراسلامی به سرعت و به واسطه ی بازتولید دائم این فرهنگ در فیلم های سینمایی با تمرکز بر زندگی این طبقه به طبقات پایین تر جامعه انتقال داده می شود. هرچقدر این فرایند انتقال سریعتر باشند مدگرایی و مصرف برای رسیدن به نمادهای منزلت طبقه مرفه افزایش می یابد. 
 
وی با اشاره به پژوهشی که توسط رستگارامیرخالد و مهدی کاوه درباره ی ارتباط سینما و سبک زندگی انجام شده است، اظهار داشت: مطابق این پژوهش از سال 1380 به بعد، سبک زندگی دینی کمترین بازنمایی را داشته است و موضوعاتی مانند؛ بی اشکال بودن روابط دختر و پسر و کار خارج از خانه ی بانوان، زندگی مجردی تکرار و تبلیغ شده اند. 
 
این پژوهشگر حوزه ی سبک زندگی اسلامی گفت: رفتار و عادات مهم ترین نماد سبک زندگی هستند و برای تغییر رفتار جامعه، بهترین کار تغییر تفکر مردم است، مثلا در فیلم سعادت آباد و برخی فیلم هایی دیگر، مفهوم غیرت بامفاهیم منفی از جمله حسادت، توهم، پارانویا همنشین شده و با حساسیت‌های بیجای زن به مرد یکی گرفته می شود. 
 

اولیایی ضمن تحلیل فیلم "سعادت آباد" به کارگردانی "مازیار میری" بیان کرد: این فیلم با بازنمایی ارزش های خانواده مدرن تهرانی، دو قطب را در مقابل یکدیگر قرار می دهد، قطب اول شخصیت "علی"است که ارزش هایی مانند حلال و حرام، صداقت، تعهد به خانواده، اعتدال معاش، فرزند آوری، و عدم اختلاط زن و مرد برای او اهمیت دارند و قطب دوم یعنی الباقی شخصیت ها با عدم تقید به دین، به اموری مانند شراب خواری، اختلاط روابط، فردگرایی، تقدم کار زن به فرزند آوری و عدم تبعیت از مرد، می پردازند. 
 
وی ضمن روشن کردن تعارض موجود میان سبک زندگی اسلامی در مقابل زندگی مدرن غربی اظهار داشت: تابعیت زن از مرد، اصالت فرزند آوری، حضور اقتضایی زن در جامعه، اعتدال در مصرف و حریم قائل شدن در خانواده از ارزش های سبک زندگی اسلامی هستند در حالی که تساوی زن و مرد، اصالت فرد، حضور گسترده زن در جامعه، مصرف گرایی و رفاه و اختلاط روابط زن و مرد ارزش های سبک زندگی مدرن را تشکیل می دهند. 
 
این جامعه شناس با اشاره به آیه ی 32 سوره ی نساء، به تبعیت زن از مرد در ساختار قدرت خانواده بدلیل تفاوت های جسمی و روحی و توان بیشتر مرد جهت سرپرستی خانوار اشاره نمود و سلسله مراتب و تعدیل نیرو را از خصوصیات نظام آفرینش برشمرد.  
 
وی افزود: در سبک زندگی اسلامی، فرزند آوری اصالت دارد، افراد ازدواج می کنند تا فرزندی به دنیا بیاورند که به عبادت پروردگار بپردازد، در حالی که در سبک زندگی مدرن، بهره مندی از لذت ها اولویت پیدا می کند. 
 
اولیایی در توضیح مساله ی حضور زنان به صورت اقتضایی در جامعه، بیان کرد: در روند عادی یک جامعه،همیشه بخشی از زنان به واسطه استعدادهای ویژه یا نیازهای مالی و یا بر حسب شرایط وارد جامعه می شوند.اما در سبک زندگی مدرن، زن تشویق و ترغیب به حضور در جامعه و کار خارج از خانه می شود. حضور بیرونی او در جامعه اصالت دارد. 
 
وی با اشاره به اصطلاح "استانداردهای اجباری" که توسط جامعه شناس معروف "آنتونی گیدنز" مطرح شده است، گفت: به نظر می رسد کار زنان در جامعه غربی نوعی "استاندارد اجباری" است و خانم هادر یک فشار اجتماعی ناشی از گروههای مرجع و تبلیغات روانه بازار کار می شوند، در حالی که این شرایط باعث کاهش آرامش و فراغت بال خانم ها و تضعیف روحی و جسمی می شود و گاهی منجر به سوءاستفاده های مالی و جنسی از آن ها در محل کار نیز می شود. 
 
این پژوهشگر مصرف گرایی را از دیگر آسیب های کار خارج از خانه ی بانوان دانست و افزود: در دنیای غرب در آمد زن و شوهر یکسان به کارگرفته می شود اما در جامعه ی ایرانی به واسطه ی وجود برخی سنت ها، خانم ها تامین نیازهای اصلی را وظیفه ی آقایان می دانند و به همین دلیل درآمد خود را صرف تجمل گرایی و مصرف گرایی می کنند. 
 
اولیایی با تعریف از نظام نشانه شناختی فیلم سعادت آباد، اظهار داشت: برخی فیلم ها ممکن است دو قطب متعارض و آسیب های آن ها را در فیلم مطرح کنند و در نهایت قضاوت را به مخاطب بسپارند، اما پیشرفت های زبان شناختی و نشانه شناختی منجر می شود کهنحوه نفوذ و دخالت کارگردان در پذیرش یا رد یک نوع سبک زندگی را دریابیم. این فرایند با رجوع به نظام نشانه ای فیلم و نوع روایت قابل شناخت است. 
  
وی با اشاره به نمونه هایی از فیلم، بیان کرد: مخاطب با شخصیت "لاله" در مقابل "علی" همذات پنداری می کند، علی دارای ارزش های سنتی و دینی است و کارگردان وی را فردی با ظاهری متفاوت وروحیه و رفتاری خشونت آمیز به تصویر می کشد که شعر بلد نیست، در حالی که لاله به عنوان فردی که ارزش های مدرن و غیر دینی دارد، اهل موسیقی، خوش مشرب، شاد است.در واقع کارگردان به بارگزاری مثبت بر روی شخصیت لاله و بارگذاری منفی بر شخصیت علی با دوری او از شعر و موسیقی دانست. 
 
اولیایی تاکید کرد: کارگردان با استفاده از شعر و موسیقی که جزء مهمی از ساختار فیلم است، مخاطب را از نظر حسی کاملا به لاله نزدیک می کند ولی اصلا ورودی به دنیای درونی علی صورت نمی گیرد. 
 
این کارشناس و پژوهشگر با ارائه تعریفی از روایت، بیان کرد: ما در روایت شناسی، یک بخش با عنوان پاره ی آغازین داریم و سپس نیروی تخریب کننده به عنوان پاره ای دیگر و در نهایت نیروی سامان دهنده و پاره ی نهایی. در فیلم سعادت آباد، مهمانی بخش آغازین است، دعواهایی که به خاطر پنهان کاری لاله از همسرش و سقط جنین صورت می گیرد بخش تخریب کننده ی فیلم هستند، اما در ادامه هیچ نیروی سامان دهنده ای وجود ندارد و روایت رها می شود. 
 
اولیایی رواج این الگو روایی در سینمای ایران را زنگ خطر دیگری برای سیاستگذاران فرهنگی و سینمایی دانست و افزود: در چنین الگوهایی مانند فیلم های "جدایی نادر از سیمین"، «درباره الی»و زندگی خصوصی آقا و خانم «م»، زندگی مشترک آقا و خانم محمودی که معمولا در حوزه خانواده می باشد. 
 
مخاطب به یاس و سرخوردگی کشیده می شود و تحول مثبت ایجاد نمی شود و این برای فرهنگ جامعه سازنده و مطلوب نیست. 
 
وی به رابطه میان روایت و احساس، نشاط و سامان در مخاطب تاکید نمود و به بکارگیری الگوی روایت کامل در بهترین فیلم های سینمای جهان ( بویژه سینمای آمریکا) در حوزه پرداخت به ارزشهای انسانی را اشاره نمود.و الگوی روایت کامل وسه پرده ای را بهترین شیوه برای بازتولید فرهنگ متعالی و مقبول در سینما دانست. 
 
این محقق با اشاره به این که تحقیقات سبک زندگی در ایران تحت نظریه ی "پیر بوردیو" صورت می گیرد، رفتن به سینما وتئاتر مطابق دیدگاه وی از آیتم های فرهنگ متعالی است.پروفسور رفیع پور معتقد است این شاخص ها در تناسب کامل با فرهنگ ما نیست. باید دید آیا خوراکی که از سینمای ایران به دست می آید منعکس کننده ی فرهنگ ایرانی اسلامی است است یا در تعارض با آن است. 
 
اولیایی فرهنگ ایرانی و اسلامی را با یکدیگر ممزوج دانست و افزود: گاهی در سینمای ایران به سمتی می رویم که دیگر حتی تصویر سنتی مادر در فیلم علی حاتمی را نیز از ذهن مخاطب حذف می کنیم، فرهنگ اصیل دیگر بازتولید نمی شود و مخاطب انس ذهنی لازم با فرهنگ ایرانی اسلامی را به دست نمیآورد و به جایی می رسیم که دیگر در تخیل یک ایرانی اثری از یک فرهنگ اصیل باقی نمی ماند. 
 
وی مساله ی زنان را نقطه ی تعارض میان فرهنگ دینی و فرهنگ مدرن دانست و گفت: جهانی شدن، در زنان و فرهنگ آنان، تحول منفی ایجاد کرد و با تغییر ماهیت، سبک زندگی زن و سبک زندگی کلی جامعه عوض می شود. 
 
در بخش پرسش وپاسخ انتهایی این نشست، حسین سلطان محمدی از منتقدین سینما ضمن بیان این که برخی فیلمسازان می گویند با بازنمایی و آسیب شناسی برخی امور به دنبال رد کردن آن ها و اشاره به غلط بودن آن ها دارند، از کارشناسان نشست پرسید: تمامی زوج های فیلم سعادت آباد حلقه ی دوستان قدیمی هستند، آیا فروپاشی تمام خانواده ها، نبودن نقطه ی سامان دهنده، و ورودی فیلم عنوان شهرک قدس را در مقابل شهرک غرب قرار می دهد، نشان گر این نیستند که کارگردان در واقع به شکل طعنه آمیز زندگی مدرن را به نقد کشیده است؟ 
 اولیایی نیز در پاسخ به این سوال اظهار داشت: فیلم سعادت آباد از نظر نشانه شناسی روایی چفت وبست های محکمی دارد و شاید در ظاهر به نظر برسد که آیینه وار سبک زندگی مرفه را همراه با آسیب های آن، به نمایش گذاشته است، اما مساله اصلی اینجاست که وقتی ما براساس نظام نشانه شناسی فیلم را بررسی می کنیم، می بینیم که در بخشی از فیلم کارگردان سررشته ی احساسات مخاطب را می گیرد و می کشد، و اوج این مساله در موسیقی فیلم، به خصوص آواز خوانی گروه دوستان برای شخصیت لاله و گریه ی این شخصیت است که مخاطب را به همذات پنداری با او سوق می دهد، در حالی که، همسرش به عنوان یک فرد مذهبی است و اصلا شعر بلد نیست و بر این موضوع تاکید میشود. آدمهای سعادت آباد اگرچه زندگی پر آسیبی دارند اما همه آنها در یک نقطه مشترک و همدلند و آن فضای شعر و موسیقی است، لیکن علی انسان زمختی است که تمایل مخاطب به او به حداقل می رسد. 

 
سعید کریمی، مجری کارشناس این نشست در این بخش، با اشاره به سخن بتهوون درباره ی موسیقی بیان کرد: از نظر بتهوون، موسیقی دیکتاتور ترین هنر است و شنونده هیج قدرتی در مقابل موسیقی ندارد، البته در فیلم سعادت آباد نشانه هایی نیز درباره ی ویژگی های شخصیت "علی" نیز به کار رفته است، از جمله در صحنه های پایانی فیلم، آنجایی که "علی" در حال گریه است، روبروی او یک قرآن کوچک جیبی دیده می شود که نمی توان آن را نادیده گرفت، که نشان می دهد ریشه رفتارهای علی از قرآن سر منشاء می گیرد. 
اولیایی نیز با بیان این که شخصیت "علی" مخاطب پسند نیست، افزود: برای همذات پنداری مخاطب با یک شخصیت، می بایست قدرتی به آن شخصیت ببخشیم تا احساسات مخاطب را درگیر کند، اما در سعادت آباد، کارگردان با ظرافت این قدرت را از "علی" گرفته است. 
 
وی ضمن اذعان به هماهنگی نشانه گان فیلم، مهمترین نقطه ضعف فیلم را در خصوص نظام نشانه شناختی در رفتار و کلام دوگانه ی شخصیت "یاسی" می توان دید که در یک صحنه خطاب به پرستار فرزندش و درباره ی بارداری دوباره ی خودش، می گوید تو مردها را نمی شناسی بدین معنا که برای یک مرد بچه دار شدن بسیار با اهمیت است، اما در مهمانی وقتی "علی" به او می گوید که "لاله" نباید به تنهایی درباره ی بچه ای که متعلق به او نیز بوده است، تصمیم گیری می کرده، "علی" را دیوانه خطاب می کند و در واقع بیشترین کمک را در قضیه سقط جنین به "لاله" انجام می دهد. 
 
اولیایی با اشاره به فیلم "من مادر هستم" به کارگردانی "فریدون جیرانی" بیان کرد: به عنوان مثال آقای جیرانی در این فیلم آسیب های موضوعی نظیر اختلاط زن و مرد را به خوبی بیان کرده است اما در چون نهایت سرنخ احساس مخاطب را به سمتی چون قصاص می برد ، دیگر بخش اول، اثر گذاری خود را که همان آسیب اختلاط زن و مرد می باشد را از دست می دهد. 
 
وی با انتقاد از ممیزی بدون آگاهی بیان کرد: با حذف بخش کوتاهی از فیلم، لایه های پنهان آن تغییر نمی کند و سیاست گذارهای فرهنگی هنری ما باید به نظام های نشانه شناسی حتما توجه داشته باشند. 
 
اولیایی در نهایت شکل گیری چنین جلساتی را، منجر به افزایش سطح آگاهی مخاطب و تعامل بهتر و موثرتر با هنرمند و فهم پیچیدگی های هنری اثر او دانست که مطالبه درست از هنرمند را موجب می شود. 
 
در پایان نشست سید احد میکائیل زاده ، با بیان اختلاف ماهوی در تعریف از زندگی در فرهنگ غرب و نظام دینی افزود: جهان بینی مادی غربی بر این اساس شکل می گیرد که تمام هستی در جهان مادی خلاصه می شود. ولی در جهان بینی الهی اعتقاد به خداوند یگانه، اعتقاد به معاد و زندگی ابدی و اعتقاد به بعثت پیامبران از شاخص های معرفتی فرهنگی دینی است. 
 
 دبیر باشگاه فیلم شهر با اشاره به این نکته که هر زیستی زندگی نیست این نکته را بیان کرد که در جهان بینی الهی هر زیستی زندگی نیست بلکه باید برخی اقتضائات مانند اخلاق، خدا باوری و توحید در آن موجود باشد و برخی موانع مانند معصیت در آن مفقود باشد. تا اسم زندگی بر آن صدق کند. وی در ادامه به این سخن حضرت علی (ع) اشاره کرد که التوحید حیات النفس (توحید حیات جان است). 
 
 وی در پایان جلسه به این نکته اشاره کرد که آنچه ما را بر آن داشت که پیگیر بحث سبک زندگی و سینمای شهر ی باشیم ضعف آشکار بسیاری از پژوهش ها و تحلیل های پیرامون سبک زندگی، غفلت از جایگاه اسلام و مکتب تشیع در تاریخ و هویت جامعه ایرانی است. 

منبع:

 روابط عمومی موسسه تصویر شهر سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران