نوشتن‌گاه

پیشگفتار

پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات را می توان یکی از دستاوردهای بشر دانست که در صورت استفاده صحیح از آن می تواند جامعه را به آرمان شهر(مدینه فاضله) نزدیک کند. هدف این نوشتار تبیین پدیده اثر اینترنت بر جوامع بشری از جمله بر فعالیت‎های علمی و پژوهشی، ارتباطات زیر بنایی، دنیای نوجوانان، مسائل فرهنگی جامعه و رابطه اسلام و اینترنت می باشد. به منظور فرهنگ سازی و کنترل چالشها، باید در سه راستای زیر  بصورت همزمان برنامه ریزی نمود. بعد شخصی شامل برنامه ریزی آموزش مهارتهای رایانه، افزایش دانش اطلاعاتی، آموزش زبان انگلیسی و..... ، بعد خانوادگی شامل برنامه ریزی آموزش راههای کنترل فرزندان، پیشگیری از اعتیاد به اینترنت، هویت سازی، افزایش اعتماد به نفس و.....، و در بعد اجتماعی برنامه ریزی فعالیت هایی از قبیل تنظیم قوانین و مقررات دنیای مجازی، کاهش هزینه‎ها، سهولت دسترسی به ابزار مدنظر می باشد.

 مقدمه

بسیاری از متخصصان و صاحب‌نظران حوزه‌های علوم مختلف اینترنت را شبکه‌ی جهانی شبکه‌ها تعریف کرده‌اند. شبکه‌ی که امکان ارتباط با یک‎دیگر و دسترسی به منابع اطلاعاتی را در سطح جهانی فراهم می‌کند. پژوهش‎گران و نویسندگان زیادی معتقد به تاثیر بالقوه و واقعی شبکه‌های الکترونیکی بر جنبه‌های مختلف رفتار و کردار انسان عصر حاضر می‌‎باشند[1].

اگرچه ممکن است درباره ماهیت جامعه، رسانه های ارتباطی و فن آوری، عقاید بسیار متفاوتی داشته باشیم، اما طولی نخواهد کشید که بسیاری از ما بپذیریم که رسانه های ارتباطی، از جمله جنبه های رایج زندگی روزانه نوین ما هستند.

در سال‌های اخیر با رشد تصاعدی اینترنت، فرصتی کم‌نظیر برای محققان و پژوهش‌گران برای جمع‌آوری سریع و گسترده اطلاعات در‌ زمینه‌های‌‌ گوناگون فراهم آمده است. هم اکنون این وسیله‌ی ارتباطی،  به‌‌خاطر افزایش استفاده و دسترسی تعداد زیادی از کاربران بالقوه در امر پژوهش امکانات و تسهیلات خاصی برای محققان و پژوهش‎گران فراهم کرده است. بنابراین به‌نظر می‌رسد هرچه تعداد بیش‌تری از اعضای هیئت‌ علمی و پژوهش‌گران به اینترنت دسترسی داشته باشند، اهمیت آن در راستای اجرای امر تحقیق و پژوهش افزایش می‌یابد. در صورت استفاده صحیح و مقتضی، اینترنت تامین‌کننده‌ی  یک مکانیسم سریع، مقرون به‌صرفه و کارا برای جمع‌آوری اطلاعات است.

شبکه‌ی اینترنت را می‌توان یکی از مهم‌ترین منبع و ابزار برای انجام فعالیت‌های پژوهشی و علمی به‌شمار آورد، در واقع در شرایط کنونی پژوهش‌گران هر حوزه می‌بایست به‌خوبی از شبکه‌‌ی اینترنت در حوزه‌ تخصصی خود، از دامنه و کاربرد آن‌ آگاهی داشته باشند. عدم آشنایی و استفاده از شبکه‌ی اینترنت به معنای نادیده‌ گرفتن پیشینه‌ی پژوهشی و احتمالاً دوباره‌کاری در فرایند پژوهش است. اهمیت این موضوع به ‌اندا‌زه‌ی است که برخی پایگاه‌های اطلاعاتی کاربردی و مهم نظیر MEDLINE، چکیده پایان‌نامه‌های دانشگاهی، پروانه‌ی ثبت اختراع آمریکا و اروپا، پایگاه  اطلاعاتی ERIC و غیره هم ‎اکنون از طریق شبکه جهانی وب قابل دسترس می‌باشند.

به نظر می‎رسد هدف اصلی دسترسی رایگان چنین پایگاه‌های اطلاعاتی از سوی عرضه‌کنندگان و تولیدکنندگان آن، کمک به ارتقا سطح تحقیقات و نیز جلوگیری از دوباره‌کاری در فرایند فعالیت‌های علمی و پژوهشی در سراسر جهان می‎باشد[2].

امروزه‌ شبکه‌ی جهانی وب، یکی از مهم‌ترین محمل‌های اطلاعاتی برای دسترسی به پایگاه‌های  اطلاعاتی رایگان و غیر رایگان به‌شمار می‌آید. تقریباً کلیه ناشران برجسته پایگاه اطلاعاتی نظیرSilver platter و Bowker که در گذشته محصولات خود را بر روی دیسک فشرده عرضه می‌کردند، هم‌اینک محیط وب را به‌منزله‎‌ی بهترین بستر برای ارائه‌ی پایگاه های

اطلاعاتی خود مورد توجه قرار داده‌اند[3].

اگر بنا باشد که روش های مثبت استفاده از اینترنت را توسعه دهیم، باید نسبت به مفهوم آن فهم دقیق و قطعی تری داشته باشیم. برای فهم دقیق تر رسانه های جدید،تاکنون سه عامل پیچیده وجود داشته است. اولین عامل، اصطلاح رسانه جدید است، که اغلب به برچسب آسانی برای رجوع به فن آوری هایی مانند اینترنت بدل شده است. اصطلاح رسانه جدید، به روش هایی، گمراه کننده است.مثلاً پیشنهاد می کند که ما باید فهم خود نسبت به تأثیر تعاملی اینترنت را به صورتی شروع کنیم که گویی قادر به یک شروع فعال هستیم. عامل پیچیده دوم این است که علی رغم رشد پشمگیر رسانه های ارتباطی، مدت مدیدی است که در متون اجتماعی مورد غفلت واقع شده اند. عامل پیچیده سوم به متخصصان ارتباطات مربوط است.بیشتر پژوهشگران ارتباطات جمعی، حوزه ارتباطات به کمک رایانه را به کلی نادیده گرفتند.درباره اینترنت به عنوان یک پدیده فرهنگی که همواره مفهوم فرهنگ محدود و غیر انتقادی را تعدیل نماید، تحقیقات کمی صورت گرفته است.این مطالعات غالباً به اتفاقات درون شبکه ای گرایش دارند و به اصطلاح جوامع مجازی[4] را تجزیه و تحلیل و رده بندی کرده و یا فای مجازی متنی[5] را تفسیر می نمایند.

نتیجه این عوامل پیچیده هنوز هم از مطالعه همه جانبه درباره توسعه اینترنت و تغییرشکل های فرهنگی در جوامع نوینی گرفتار آن شده اند. به طور هم زمان این واقعیت در حال شکل گیری است که فن‏آوری های ارتباطی از قبیل اینترنت، نسبت به زندگی ما، نه تصادفی، بلکه اصل هستند.

اهداف متفاوت استفاده از اینترنت

          اینکه مردم چگونه از اینترنت استفاده می کنند می توا ند شدیداً بر تأثیرات آن مؤثر باش. چهار میزان برای نشان دادن استفاده های متفاوت از اینترنت وجود دارد:

1. برای کسب اطلاعات، که شامل اطلاعات در مورد محصولات نیز می شود.
2. برای ارتباط با دوستان و فامیل.
3. برای ملاقات افراد جدید و یا مصاحبت در چت روم ها (اتاقهای گفتمان).
4. برای سرگرمی مانند بازیها و یا موسیقی .

تکامل اینترنت و تأثیرات اجتماعی آن

افراد و سازمان های نوین، بیش از پیش در محیط های اطلاعاتی مشابهی به سر می برند. این پیشرفت های عمده، از ظهور شبکه اینترنت غیرقابل تفکیک است. تقریباً همه این فناوری ها به عنوان موضوعات واقعی با اهمیت و یا نیروی نظامی بالقوه ای بروز کرده اند که بعدها به سایر جوامع کشیده شدند. ظهور اینترنت همچنین این کشش بنیادین نظامی، علمی، بازرگانی، و ابداعات ضد فرهنگی را به تصویر می کشد.

نگارش تاریخچه اینترنت همزمان با ظهور آن شروع شد. بیشتر عواملی که به توسعه اینترنت منجر می شوند به ندرت ورای ساختار زمانی وقایع مهم پیشرفت می کنند. پیشرفت هایی که سریعاً تحول ایجاد می کنند شاهدی از نوعی تغییر شکل اجتماعی هستند که اینترنت خود آن را تسهیل می کند.

از زمان ایجاد اینترنت تاکنون، تغییرات بسیاری بوجود آمده است و به افراد حق انتخاب بیشتری برای تماسها، فعالیتها و اطلاعات می دهد. تأثیرات منفی، دیگر آشکار و قابل رؤیت نیستند. همچنین استفاده از اینترنت به طور کلی نتایج بهتری برای برونگراها و کسانی که از حمایت اجتماعی بیشتری برخوردار هستند و نتایج بدتری برای درون گراها و کسانی که از حمایت کمتری برخوردار هستند بوجود آورده است. بسیاری از مردم خصوصاً افرادی با منابع اجتماعی خوب، اینترنت را در زندگی عادی و به نفع خود وارد کرده اند.

با گسترش سریع ورود اینترنت به بیشتر جنبه های زندگی روزمره، نیازمند آنیم که تأثیر اجتماعی اینکار و رفتارهایی را که باعث این تأثیرات می شود را درک کنیم. از روزهای آغازین کامپیوترهای پردازنده مرکزی (مین فریم) تاکنون، بیشترین استفاده از  این فن‏آوری در زمینه ارتباطات بین شخصی بوده است. استفاده از پست الکترونیکی ،افراد را به گذراندن اوقات بیشتری به صورت آنلاین رهنمون شده و آنان را ترغیب به استفاده از اینترنت برای اطلاعات، سرگرمی و خرید می‏نماید و آنان را از چشم پوشی از خدمات اینترنت باز می دارد. اگر ارتباطات اینقدر برای کاربران اینترنتی مهم است، دلیل خوبی وجود دارد که انتظار داشته باشیم اینترنت تأثیر اجتماعی مثبتی داشته باشد .ارتباطات شامل تماس با همسایگان، دوستان و خانواده و شرکت در گروههای اجتماعی، بر میزان حمایت اجتماعی مردم، احتمال ارضاء روابط شخصی، معنادار کردن زندگی، تعهد به هنجارهای اجتماعی و جوامع خود و سلامت روانی و جسمانی تأثیر می گذارد. از اینرو ارتباطات اینترنتی می تواند تأثیرات اجتماعی مثبتی بر اشخاص، گروهها، سازمانها، جوامع و کل جامعه انسانی داشته باشد.

دسترسی وسیع اجتماعی می تواند وابستگی اجتماعی مردم را افزایش دهد. اینترنت همچنین می تواند تشکیل روابط جدید را تسهیل نماید، هویت اجتماعی و تعهد در میان افرادی را که بدون وجود آن منزوی بوده اند آسان نماید .شرکت در گروهها و سازمانها را برای اعضاء دور افتاده ممکن سازد و باعث تحرک سیاسی شود . البته این موضوع که آیا اینترنت تأثیر اجتماعی مثبت و یا منفی دارد ممکن است به کیفیت فعالیتهای آنلاین افراد و آنچه را که آنان قربانی می‏کنند تا وقت خود را برای استفاده از اینترنت صرف کنند بستگی دارد .وابستگی های اجتماعی قویتر کلاً باعث نتایج اجتماعی بهتر از وابستگی های ضعیف می شود.

بسیاری از نویسندگان این نگرانی را داشته اند که سهولت ارتباطات اینترنتی ممکن است افراد را ترغیب کند زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند و به صورت آنلاین با غریبه ها صحبت کنند و ارتباطاتی سطحی برقرار نمایند و اینکار را به قیمت از دست دادن صحبت های رو در رو و ارتباط با دوستان و فامیل انجام دهند. علاوه بر آن حتی اگر مردم از اینترنت برای صحبت با وابستگان نزدیک استفاده کنند این بحثهای آنلاین ممکن است جایگزین صحبت رو در رو و تلفنی شود که دارای کیفیت بالاتری است .

تحقیقات هنوز باعث دستیابی به یک عقیدۀ همگانی چه در مورد ماهیت تعامل اجتماعی آنلاین و چه در مورد تأثیرات آن بر وابستگی اجتماعی و سلامت شخصی نشده است .بعضی از تحقیقات پیمایشی بیان می دارد که ارتباطات اجتماعی آنلاین ضعیف تر از ارتباطات نوع دیگر است. این تحقیقات همچنین بیان می دارد که افرادی که از پست الکترونیک استفاده می کنند ارزش کمتری برای آن در مقایسه با دیگر ر وشهای ارتباطی برای حفظ ارتباطات اجتماعی قائلند و افرادی که به شدت از پست الکترونیکی استفاده می کنند ارتباطات اجتماعی ضعیفتری نسبت به افرادی دارند که اینکار را نمی کنند و همچنین افرادی که بسیار از پست الکترونیکی استفاده می کنند گزارش شده است که زمان کمتری را صرف ایجاد ارتباط با خانواده های خود می کنند.

          در مقابل تحقیق همایشی دیگر نشان می دهد که افرادی که به شدت از اینترنت استفاده می کند از حمایت اجتماعی بیشتری برخوردارند و با خانواده و دوستان ملاقات شخصی بیشتری نسبت به افراد دیگر دارند و مردم از اینترنت برای تقویت جامعه کنونی خود استفاده می‏کنند. به دلیل آنکه این تحقیق با نمونه های مختلف و در سالهای مختلف صورت گرفته مشکل است که گرایشات محوری آن و تغییرات در این گرایشات در طول زمان را شناسایی کنیم.

در مطالعه ای طولی توسط کرات، پیرسون، لاندمارک، کیسلر، موکوفادی و شرلیز، نویسندگان سعی در ارزیابی جهت گیری علت و معلولی نمودند .تجربه میدانی شبکه خانگی و به دنبال آن 93 خانواده در اولین 12 تا 18 ماه آنلاین بدون خود مورد بررسی قرار گرفتند. اگرچه نمونه ها به طور کلی سطح بالایی از سلامت ر ا در آغاز مطالعه گزارش می دادند، شرکت کنندگانی که از اینترنت بیشتر استفاده می کردند کم کم از لحاظ اجتماعی وابستگی های کمتری پیدا می کردند و منزویتر می شدند و افزایش در علائم افسردگی را ظاهر می نمودند[6].

این تغییرات گرچه بدلیل استفاده شرکت کنندگان از اینترنت برای ارتباطات ایجاد شده بود، با این حال این یافته ها بحث انگیز بودند .مسئله ای که در مطالعه اولیه شبکه خانگی وجود داشت نادانسته بودن قابلیت تعمیم نتایج به مردم و زمانهای دیگر بود .

در اینجا مباحثی اصلی و سوالاتی را می توان مطرح نمود که پاسخ به آنها مسائل را تا حدی خواهد شکافت:

1. اینترنت تا چه حد، پیشرفت در روابط هوشمند بین سازمانها، گروه ها و افراد را که از طریق گفتگو، نه بر اساس الگوهای حاکم موجود، با هم ارتباط دارند تسهیل خواهد کرد؟
2. در بافت اهداف کلی اجتماعی، چگونه اینترنت به سازمان ها، گروه ها و افراد جامعه اجازه خواهد داد که باعث وقوع وقایع شوند نه اینکه وقایع بر آنها تحمیل شود؟
3. اینترنت باید به چه شیوه ای پایه اشکال نوین وحدت را ارائه دهد، سازمانها، گروه ها و افرادی را گردهم آورد که پیش از ایم از نظر اقلیمی و اجتماعی دور از هم بوده اند و چگونه به ایجاد اشکال نوین از هم پاشیدگی اجتماعی کمک خواهد کرد؟
4. چگونه اینترنت باید برای کاهش پیامد های زیان بار انواع تازه بی نظمی در زندگی نوین روش های جدیدی را ارائه نماید؟

اینترنت به عنوان الگوی انتقال فرهنگی

هرگونه تحلیل جامعی درباره تأثیر اینترنت بر جامعه، سازمان و زندگی اشخاص باید اساساً فرهنگی باشد. این مسئله به آن معناست که ما باید چارچوبی مفهومی ایجاد کنیم که در آن نقش اینترنت به گونه ای ترسیم شود که از ابزاری صرف برای ارتباطات و توزیع اطلاعات فراتر باشد. همچنین باید ابزاری را برای تحلیل روشی فراهم آورد که در آن استفاده از اینترنت مستلزم ایجاد شکل نوین عمل و تعامل است. چنین چارچوبی آگاهی ما در این باره را افزایش خواهد داد که اینترنت به ما کمک خواهد کرد تا ساختار فضایی  و جسمانی زندگی اجتماعی را تغییر دهیم. اینترنت این توانایی را دارد تا امکان تعامل افراد و سازمان ها با افراد از راه دور را در سطحی بی سابقه فراهم آورد، الگوهای جدید تجربه قدرت و مشروعیت استفاده از آن را ایجاد نمایند. وقتی افراد اطلاعات را در شبکه جهانی وب منتشر کرده یا آن را با پست الکترونیکی ارسال یا دریافت می نمایند، آنها به نوعی درگیر اشکال تعاملی شده اند که از بسیاری جهات نه تنها نسبت به تعامل چهره به چهره متفاوت است بلکه با اشکال رایج ارتباط غیر مستقیم نیز دارد.

در این بیان فرهنگ مجموعه ایست از ارزشهایی که افراد، خود و دیگران را به آن منسوب می‏دانند. سه عامل در ایجاد حس فرهنگ افراد تأثیر دارند:

1. تعالیم پیشگامان فرهنگی که امید آن دارند تا افرادی شایسته به اجتماع تحویل دهند.
2. عوامل محیطی چون آب وهوا، شرایط اقتصادی و آینده اجتماع.
3. روبه رو شدن با الگوهای رفتاری بیگانه (خارجی)

اینترنت برآنست تا این سه عامل را تعدیل کند برای این منظور از دو شیوه استفاده می کند، نخست، فرهنگ خودش را عرضه می کند و دوم، گذرگاهی است برای سایر فرهنگها.

علاوه برآنکه اینترنت محیطی برای تبادل فرهنگی مهیا می کند و گذرگاهی است برای دسترسی کاربران به فرهنگهای دیگر، خود، نوعی فرهنگ یا خرده فرهنگی است که همه فرهنگها را دربرمی‏گیرد.

اینترنت، محیط، وسیله و عاملان تعاملات خاص خود را دارد که با محیط خارج اینترنت متفاوت است. یعنی اینترنت، به خود ی خود و بدون درنظرگرفتن فرهنگهای بیگانه که در ارتباط با یک فرهنگ خاص هستند، عاملی است موثر در ایجاد تغییر درون فرهنگی.

عوامل خارجی که منجربه شکل گیری تغییری فرهنگی می شوند، می توانند ازدرون فرهنگ غالب یک جامعه سرچشمه بگیرند؛ جاییکه مردمان یک جامعه ازشرکت موثردر روند سیاسی، از ایفای نقشهای ارزشمند در پیکره ی جامعه و یا سهم شان از سود اقتصادی ملی حذف می شوند. ازسوی دیگر،گروههای محروم شده به وسایل و روشهایی برای مقابله با این محرومیت نیاز دارند. درگذشته، این وسایل از دگرگونی های ناگهانی گرفته تا موسیقی و ... متغیر بود. امروزه، از آنجا که اینترنت هویت فردی را شکل می دهد، در تمامی فرهنگها و در بین اقلیتها نقش واحدی خواهد داشت.

زنان ژاپنی، با به کارگیری اینترنت، از نمایشگاه های اتومبیلی که محیط هایی مردسالار هستند، به راحتی خرید می کنند، بی آنکه از روند مردانه خرید اتومبیل ترسی داشته باشند. این مورد، یکی از ابعاد کاربری اینترنت است: مرتبه یا عضویت افراد، در اینترنت پنهان می ماند و نیز سرنخ های قدرت نادیده گرفته می شوند. به علاوه اینترنت، امکان دسترسی اعضای یک خرده فرهنگ را به یکدیگر فراهم می آورد، اعضایی که، بدون اینترنت، حتی ازوجود یکدیگر هم اطلاعی نمی داشتند. هنگامیکه چنین افرادی متوجه می شوند که اینترنت چه خدمتی به آنها می‎کند، سعی می کنند از آن بهره برند، حتی بیش از حد جریان اصلی فرهنگ خودشان؛ چون چیزهای زیادی وجود دارد که این افراد می توانند از طریق اینترنت به آنها دست یابند.

به گفته آن لندرز[7]، ایالات متحده هم با چنین مسائلی روبه رو است. دیترویت[8] زندگی مشترک بیست ساله ام در حال ویرانی است. همسرم بر این باور است که نیمه واقعی خود را از طریق اینترنت یافته است. همسرم 42 سال دارد و ما صاحب دو دختر نوجوان هستیم. مرد رؤیاهای او، کارشناس نیروی هوایی و اهل نیوجرسی است. از شما تقاضا دارم به خوانندگان بگویید که در این اتاقک گفتگو[9] خطری در کمین نشسته است.

پس از نوزده سال زندگی مشترک، همسرم تقاضای جدایی دارد. او می گوید که اینترنت چشمانش را به دنیای جدیدی گشوده است. او دست کم روزی پنج ساعت را با این وسیله سپری میکند و از طریق نامه ی الکترونیکی با خلبانان، مدیران شرکت های تجاری و شعرا درارتباط است. حتی از زندانیان هم نامه هایی دریافت می کند. بله،دراین اتاقکهای گفتگو خطری درکمین است؛ افرادی که تاکنون مطیع و فرمانبردار بودند، اکنون از زیردست فرمانروایان خود می گریزند و آنها را در بهت و هراس رها می کنند.

ادبیات اینترنتی

آن دسته از آثار ادبی که برای انتشار در اینترنت تولید می‌شوند؛ یعنی آثاری که امکانات، خصوصیات و فضای اینترنت به عنوان ابزار انتشار و همچنین نوع مخاطبان که اکثر آنان را نوجوانان و جوانان آشنا با رایانه و اینترنت تشکیل می‌دهند در آفرینش آنها تأثیر داشته است. بنابراین، «ادبیات اینترنتی» آثار شاعران و نویسندگانی است که تحت تأثیر کارایی‌ها و محدودیت‌های اینترنت سروده یا نوشته شده باشد و برای اولین بار از طریق اینترنت عرضه شود و در صورتی که آفرینندگان آن آثار بخواهند آنها را به شکل چاپی منتشر نمایند، با محدودیت‌هایی مواجه می شوند که در فضای چند رسانه‌ای و دموکراتیک اینترنت با آن مواجه نبوده اند، یعنی باید برای تهیة نسخة چاپی آثار خود در محتوا، زبان یا فرم آنها تغییر ایجاد کنند.

ادبیات اینترنتی مثل هر پدیدة نوظهور دیگر دارای مزایا و معایبی است. تلاش برای بهره‌وری از مزایا و آسیب شناسی برای کاهش یا از بین بردن معایب می‌تواند زمینه ساز تولّد سالم و رشد طبیعی و مناسب این نوع ادبی شود.

از مزایای این گونه آثار آن است که می‌توان آنها را بدون هیچ گونه هزینه‌ای انتشار داد و به سرعت در اختیار عموم خوانندگان قرار داد و بدین ترتیب در هزینه‌های چاپ، صحافی و توزیع کتاب صرفه جویی کرد. خوانندگان نیز از هر کجا می‌توانند به صورت نامحدود آن اثر را بخوانند و دیدگاه‌های خود را بلافاصله پس از خواندن اثر ادبی برای نویسنده یا شاعر ارسال نمایند و نویسندگان و شاعران نیز از عکس العمل خوانندگان آثار خود فوری مطّلع شوند و بدین ترتیب فاصله خواننده و خالق اثر کاهش یابد.

همچنین اثر ادبی در اینترنت می‌تواند فرامتنی باشد و به صورت چند رسانه‌ای عرضه شود. در این گونه آثار امکان جست وجوی سریع و آسان به شکل‌های مختـلف وجـود دارد و خـوانندگان نیز می‌توانند با استفاده از موتورهای جست و جوگر از میان انبوه اشعار و داستان‌ها، آثار مطلوب و مورد نظر خود را انتخاب و مطالعه کنند و نویسندگان و شاعران نیز به دلیل وجود آزادی نسبی و فضای همگانی و مردمی در اینترنت می‌توانند با خیالی آسوده و مطمئن از انتشار اثر خود، به خلق آن بپردازند و با سایر شاعران و نویسندگان در مناطق مختلف جهان، هسته‌های کوچک یا بزرگ ادبی تشکیل دهند.

ادبیات اینترنتی در کنار مزایای شمرده شده با مشکلات و مسائل خاصی نیز روبروست، بخشی از مشکلات ناشی از مسائل سخت افزاری اینترنت در کشور ماست که امید است به سرعت مرتفع شود.

از جمله مشکلات این گونه آثار تغییر محتوای آنها به دست نویسنده یا شاعر و تغییر نشانی سایت‌ها و وبلاگ‌هاست که کار استناد به آنها را مشکل می‌کند. همچنین جوان و کم تجربه بودن بیشتر نویسندگان و شاعران اینترنتی موجب به وجود آمدن نوعی ادبیات لحظه‌ای و شتابزده شده است که خالی از بضاعت فکری و ذوق هنری است؛ ادبیاتی که در آن به داستان و شعر به عنوان یک دغدغة فرهنگی نگاه نمی‌شود، بلکه برای سرگرمی و تفنن یا مشهور شدن، از ادبیات به عنوان دمِ دستی ترین امکان استفاده می‌شود.

استقبال نکردن نویسندگان و شاعران برجسته نسل قدیم از اینترنت این وضعیت را نگران کننده کرده است. وجود نداشتن هیچ گونه نظارتی و نبودن نقد و نظر حرفه ای نیز موجب شده است گاهی شاهد تسویه حساب‌های شخصی در قالب شعر و داستان باشیم.

تاثیر شبکه‌ی اینترنت بر فعالیت‎های علمی و پژوهشی

در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی بیش‌تر به‌منظور انجام کارهای علمی و پژوهشی از شبکه‌ی اینترنت استفاده می‌کنند. تولید و ارائه آثار علمی و پژوهشی این مراکز بیش‌تر به‌ شکل مقاله است.

بسیاری از متخصصان و صاحب‌نظران حوزه‌های علوم مختلف اینترنت را شبکه‌ی جهانی شبکه‌ها تعریف کرده‌اند. شبکه‌ی که امکان ارتباط با یکدیگر و دسترسی به منابع اطلاعاتی را در سطح جهانی فراهم می‌کند. پژوهش‎گران و نویسندگان زیادی معتقد به تاثیر بالقوه و واقعی شبکه‌های الکترونیکی بر جنبه‌های مختلف رفتار و کردار انسان عصر حاضر می‌‎باشند[10].

در سال‌های اخیر با رشد تصاعدی اینترنت، فرصتی کم‌نظیر برای محققان و پژوهش‌گران برای جمع‌آوری سریع و گسترده اطلاعات در‌ زمینه‌های‌‌ گوناگون فراهم آمده است. هم اکنون این وسیله‌ی ارتباطی،  به‌‌خاطر افزایش استفاده و دسترسی تعداد زیادی از کاربران بالقوه در امر پژوهش امکانات و تسهیلات خاصی برای محققان و پژوهش‎گران فراهم کرده است. بنابراین به‌نظر می‌رسد هرچه تعداد بیش‌تری از اعضای هیئت‌ علمی و پژوهش‌گران به اینترنت دسترسی داشته باشند، اهمیت آن در راستای اجرای امر تحقیق و پژوهش افزایش می‌یابد. در صورت استفاده صحیح و مقتضی، اینترنت تامین‌کننده‌ی  یک مکانیسم سریع، مقرون به‌صرفه و کارا برای جمع‌آوری اطلاعات است.

شبکه‌ی اینترنت را می‌توان یکی از مهم‌ترین منابع و ابزار برای انجام فعالیت‌های پژوهشی و علمی به‌شمار آورد، در واقع در شرایط کنونی پژوهش‌گران هر حوزه می‌بایست به‌خوبی از شبکه‌‌ی اینترنت در حوزه‌ تخصصی خود، از دامنه و کاربرد آن‌ آگاهی داشته باشند. عدم آشنایی و استفاده از شبکه‌ی اینترنت به معنای نادیده‌ گرفتن پیشینه‌ی پژوهشی و احتمالاً دوباره‌کاری در فرایند پژوهش است. اهمیت این موضوع به ‌اندا‌زه‌ی است که برخی پایگاه‌های اطلاعاتی کاربردی و مهم نظیر MEDLINE، چکیده پایان‌نامه‌های دانشگاهی، پروانه‌ی ثبت اختراع آمریکا و اروپا، پایگاه  اطلاعاتی ERIC و غیره هم ‎اکنون از طریق شبکه جهانی وب قابل دسترس می‌باشند.

به نظر می‎رسد هدف اصلی دسترسی رایگان چنین پایگاه‌های اطلاعاتی از سوی عرضه‌کنندگان و تولیدکنندگان آن، کمک به ارتقا سطح تحقیقات و نیز جلوگیری از دوباره‌کاری در فرایند فعالیت‌های علمی و پژوهشی در سراسر جهان می‎باشد.[11]

امروزه‌ شبکه‌ی جهانی وب، یکی از مهم‌ترین محمل‌های اطلاعاتی برای دسترسی به پایگاه‌های  اطلاعاتی رایگان و غیر رایگان به‌شمار می‌آید. تقریباً کلیه ناشران برجسته پایگاه اطلاعاتی نظیر Silver platter و Bowker که در گذشته محصولات خود را بر روی دیسک فشرده عرضه می‌کردند، هم ‌اینک محیط وب را به ‌منزله‎‌ی بهترین بستر برای ارائه‌ی پایگاه های اطلاعاتی خود مورد توجه قرار داده‌اند[12].

تحولات بزرگی در هزاره‌ی سوم در دستیابی به‌ دانش و اطلاعات فراهم آمده است، سهولت ارتباط، دسترسی گسترده و نسبتاً ارزان و همگانی شدن استفاده از اطلاعات، منجر به‌ تغییرات اساسی در اندیشه‌ها و عملکردها شده است. این تحولات، تأثیر عمیقی در آموزش عالی بر دانشگاه‌ها، موسسه‌ها و مراکز علمی و فرهنگی و بر تمامی اجزای آن چون اعضای هیئت علمی، پژوهش‌گران، دانشجویان و نیز روش‌های یادگیری، آموزش، پژوهش، کتابخانه‌ها و منابع اطلاعاتی گذاشته است. تکنولوژی، ارتباطات را ساد‌ه‌تر و گسترده‌تر ساخته است و «اینترت به‌منزله‌ی یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌ها، ارتباط بین دانشمندان و محققین را بدون توجه به‌ بعد زمان و مکان فراهم کرده است»[13].

با توجه به ‌قابلیت‌های خاص این شبکه و با استفاده مناسب از آن، می‌توان به ‌برخی موانع موجود بر سر راه ارتباطات و اشاعه‌ی اطلاعات غلبه کرد و در هزینه‌، وقت و نیروی انسانی صرفه‌جویی نمود. در این زمینه دو هدف عمده مطرح است

1. تعیین وضعیت فعالیت‌های علمی و پژوهشی
2. تعیین نقش و تاثیر اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی از دیدگاه کاربرها.    

پرسش‌های اساسی که در این زمینه مطرح است به بیان زیر می باشد.

1. وضعیت فعالیت‌های علمی و پژوهشی
2. نقش، تاثیر و اهمیت اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی

به عنوان مثال داده های تحلیلی یکی از مراکز را در به کارگیری اینترنت بر فعالیت های علمی و پژوهشی تجزیه و تحلیل می نماییم.

جدول توزیع فراوانی میزان تولید، چاپ و ارائه‌ی آثار علمی و پژوهشی در این مرکز

طبق اطلاعات مندرج در جدول، نیمی از منابع اطلاعاتی تولید شده (3/50 درصد) اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران این مرکز مورد بررسی به شکل مقاله بوده است. کم‌ترین منابع تولید شده با 4/7 درصد به کتاب اختصاص دارد.

نمودار توریع فراوانی تولید، چاپ و ارائه آثار علمی و پژوهشی به تفکیک مدرک تحصیلی

همان‌گونه که در نمودار مشاهده می‌شود تولید اطلاعات این مرکز به شکل مقاله بیش‌تر از دیگر اشکال است. دارندگان مدرک کارشناسی ارشد با 6/48 درصد تولید آثار علمی و پژوهشی خود را به‌صورت مقاله چاپ و ارائه کرده‌اند و کم‌ترین تعداد از این آثار به میزان 1/7 درصد به طرح اختصاص دارد. دانشجویان دوره‌ی دکترا 2/ 42 درصد آثار علمی و پژوهشی خود را به صورت مقاله  و 4/4 درصد به‌شکل کتاب ارائه کرده‌اند. دارندگان مدرک تحصیلی دکترا 2/57 درصد از آثار علمی و تخصصی خود را به‌صورت مقاله و 6/6 درصد به  شکل کتاب به چاپ رسانده‌اند.

جدول توزیع فراوانی میزان استفاده از شبکه‌ی اینترنت در تولید و ارائه آثار علمی و پژوهشی

در این جدول نشان می‎دهد که بیش‎ترین بهره‌گیری از شبکه اینترنت در تولید آثار علمی و پژوهشی با 2/55 درصد به مقاله‎ اختصاص دارد. پس از آن 3/20 درصد طرح‎های اجراشده با بهره‌گیری ‎از شبکه‌ی اینترنت بوده است. کتاب با 3/10 درصد کم‎ترین میزان بهره‌گیری از شبکه‌ی اینترنت را داراست.

  نمودار توزیع فراوانی استفاده از شبکه‌ی اینترنت در تهیه، تکمیل و تولید آثار علمی و پژوهشی  به تفکیک مدرک تحصیلی

این نمودار شکل کلی مدارک تحصیلی مختلف کاربران را در بهره‌گیری از شبکه‌ی اینترنت در تهیه، تکمیل و تولید آثار علمی و پژوهشی نشان می‌‌‌‌دهد. به طور‌ی‎که بیش‌ترین درصد را کاربران کارشناسی ارشد با 6/56 درصد به خود اختصاص داده‌اند. دانشجویان دوره‌‌‌‌ی دکترا 1/17 درصد و دکترا 3/26 درصد، برای تهیه، و تولید آثار علمی و پژوهشی خود از شبکه‌‌‌‌‌‌‌‌ی اینترنت سود برده‌‌‌‌اند.

 نمودار توزیع فراوانی استفاده یا عدم استفاده از شبکه‌‌ی اینترنت در تهیه، تولید و تکمیل انواع آثار علمی و پژوهشی

این نمودار بطور کلی انواع آثار علمی و پژوهشی تولید شده را در مقایسه با آثار‌ی که برای تهیه، تکمیل و تولید آن از خدمات جهانی شبکه‌ی اینترنت استفاده شده ‌است را نشان می‌دهد. چنانکه ملاحظه می‌شود از 36 درصد مقاله‌های تولید شده از سوی اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران 7/15 درصد برای غنی‌سازی، تهیه و تکمیل از خدمات موجود در شبکه‌‌‌‌‌‌‌‌ی اینترنت بهره برده‌اند.

از 5/5 درصد کتاب‌های منتشر شده 3 درصد آن به کمک شبکه‌ی اینترنت تهیه و تکمیل شده است. برای غنی‌سازی 2/16 درصد طرح‌های اجرا شده 8/5 درصد و از 14 درصد همایش‌ها، 4 درصد آن با بهره‌گیری از خدمات شبکه‌ی اینترنت تهیه و تکمیل شده است.

 نمودار توزیع فراوانی تاثیر شبکه‌ی اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی از دیدگاه کاربران

در این نمودار تاثیر شبکه‌ی اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی از نظر اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران مشاهده می‌شود. چنانکه ملاحظه می‎شود به نظر 8/42 درصد آنان میزان تاثیر شبکه‌ی اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی در حد زیاد است. 7/18 درصد آنان این میزان را در حد بسیار  زیاد و فقط 5/5 درصد کاربران میزان تاثیر شبکه‌ی اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی را درحد کم ذکر می‌کنند.

تولید و ارائه آثار علمی و پژوهشی در این مرکز بیش‌تر به‌شکل مقاله بوده است. چنانکه مقاله‌های ارائه شده کاربران کارشناسی ارشد، 6/48 درصد، بهره‌گیران دانشجو‌‌ی دوره‌‌ی دکترا، 2/42 درصد و دکترا، 2/57 درصد بیش‌تر از سایر آثار علمی و پژوهشی آنان بوده است. بهره‌گیری از شبکه‌ی اینترنت در تولید آثار علمی و پژوهشی برای غنی‌سازی، تهیه و تکمیل آن بیش‌‌تر به مقاله اختصاص دارد. از دیگر یافته‌های پژوهش مقایسه‌ی آثار علمی و پژوهشی که در تهیه، تولید و ارائه آن از شبکه‌ی اینترنت استفاده نشده است با آثاری که در تهیه، تولید و ارائه آن با بهره‌گیری از شبکه‌ی اینترنت است، می‌باشد. چنانکه از 36 درصد مقاله‌های تولید شده از سوی بهره‌گیران، فقط 7/15 درصد، 5/5 درصد کتاب‌های منتشر شده، 3 درصد، 2/16 درصد طر‌ح‌ها، 8/5 درصد و از 14 درصد همایش‌‌‌‌‌‌ها 4 درصد از خدمات شبکه‌ی اینترنت در غنی‌سازی، تهیه و تکمیل آن بهره برده‌اند. 

بیش از نیمی از اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران معتقدند که شبکه‌ی اینترنت بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی آنان تاثیر زیاد‌ی داشته است و دسترسی به ‌آن می‌تواند در کار‌های علمی و پژوهشی آنان بسیار موثر ‎باشد. چنانکه 5/61 درصد کاربران جامعه مورد بررسی این تاثیر را مثبت ارزیابی کرده و فقط 1/12 درصد  آنان این تاثیر را کم اهمیت تلقی می‌کنند. 4/26 درصد آنان نیز این میزان را در حد متوسط ذکر کرده‌اند.

        بیش‌تر اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران اظهار داشته‌اند که از شبکه‌ی اینترنت استفاده می‌کنند و این به معنی آنست‌که آن‌ها اینترنت را به عنوان یک رسانه و محمل اطلاعاتی در امور علمی و پژوهشی خود پذیرفته‌اند.

بیش‌تر اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران، محل کار را برای دسترسی و استفاده از شبکه‌ی اینترنت پیشنهاد می‌کنند. بنابراین لازم است مراکز مورد بررسی امکانات استفاده در محل کار را برای آنان فراهم کنند. چنین ارزیابی می‎شود که این امر سبب پشتیانی اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گران مراکز مورد بررسی در تهیه و تولید اطلاعات علمی و پژوهشی را در پی خواهد داشت(برای اطلاعات بیشتر می توانید به منابع مراجعه کنید).

نقش اینترنت در دنیای نوجوانان

در فضای اینترنت گروه هایی این چنینی را "اجتماعات آنلاین[14]" می‎نامند. بر اساس فرضهای اولیه درباره اثرات اجتماعی اینترنت، این ابزار باعث محدود کردن بیشتر افراد به روابط غیر شخصی و گریز آن ها از ارتباط رودررو می گردد. براساس این فرض اینترنت نابود کننده اجتماعات است. اما، شواهد زیادی برای رد این فرض وجود دارد. مثلا ثابت شده که این فرض درباره اکثریت وسیعی از کاربران اینترنتی در ایالات متحده ناصحیح است.

در سطح جهانی به ما این امکان را می‌دهند تا به گونه‌های جدید از اجتماعات از راه دور با منافع یکسان بپیوندیم، آنگاه قادر خواهیم بود تا در دنیای واقعی نیز روابط اجتماعی بهتری را با همسایگان، بازارها و دولت‌های محلی برقرار سازیم.

طی سالهای متمادی در خصوص نقش‌های اینترنت و تأثیرات آن در جوامع مختلف، تحقیقات و بحث‌های زیادی انجام شده است. این بحث‌ها و تحقیقات تا حدودی پاسخ گویی برخی از سوال‌های ما در زمینه نقش و تأثیر استفاده از اینترنت در جامعه، شخصیت و رفتار انسان‌ها بوده است. تعداد کثیری از این مطالعات و تحقیقات توسط اندیشمندان جامعه شناس، روان‌شناسان، مردم‌نگاران و کارشناسان سیستم‌های کامپیوتری انجام شده است. نتایج حاصله از این تحقیقات، اندیشمندان را به ادامه مطالعات و تحقیقات استوارتر و مشتاق‌تر ساخته است.

تحقیقات کرات و همکاران که در سال 1998 به مدت دو سال برروی خانواده‌ها انجام شد، نمونه خوبی از تلاش‌های این اندیشمندان است. تحقیقات آنها تحت عنوان تأثیر استفاده از اینترنت در روابط خانوادگی بود. در این تحقیقات آنها به خانواده‌هایی که به طور تصادفی انتخاب شده بودند، کامپیوتر و آموزش استفاده از آن را، ارائه کردند. بعد از طی دو سال با افزایش استفاده از اینترنت در خانواده‌ها، محققان با کاهش روابط خانوادگی و نیز کاهش حضور اجتماعی این جمع مواجه شدند. علاوه بر این شرکت کنندگان در این تحقیق به انزوا و افسردگی روزافزون دچار شده بودند. این افزایش انزوا و کاهش حضور اجتماعی به خصوص در نوجوانان به وضوح دیده می‌شد.

در سال 1998 هم تحقیقی در زمینه اعتیاد به اینترنت انجام شد که نتایج حاصله نشان دهنده میزانی از یک طیف خفیف تا متوسط اعتیاد به اینترنت را اثبات می‌کرد.

تحقیقات دیگری که در زمینه تأثیرات احتمالی استفاده از اینترنت بر روی نوجوانان انجام شده است، تحقیقاتی بود که در تابستان سال 2000 توسط محققانی چون "کریستوفر ساندرز[15]"، "تیفانی ام فیلد[16]"، "میکل دیگو[17]"، "مایکل کپلان[18]"، با عنوان نقش اینترنت در

افسردگی نوجوانان انجام شد.

          در این تحقیقات انتظار می‌رفت که میزان استفاده فزاینده از اینترنت با میزان برقراری ارتباط نامطلوب و درجات افسردگی مرتبط باشد. بدین منظور در این پژوهش از طرح سنجش افسردگی مقیاسی "آئورن بک " که به پدر "شناخت درمانی " مشهور است، بر روی 89 دانش آموز سال آخر دبیرستان، استفاده شده است. اساس طرح "شناخت درمانی" یک سری واکنش‌های کلیدی افراد به طبقات خاصی از موقعیت‌های افسرده کننده و بر انگیزاننده‌ی اضطراب است.

مواردی که در این تحقیقات در نظر گرفته شده بود، عبارتند از :

1. ارتباط با والدین و همسالان
2. میزان استفاده از اینترنت
3. افزایش استفاده از اینترنت و افسردگی

در این تحقیقات دانش آموزانی را که از اینترنت استفاده می‌کردند، به دو گروه کم مصرف و پر مصرف اینترنت تقسیم کردند و آنها را مورد مقایسه قرار دادند. این گروه‌ها از نظر برخی عوامل مانند: جنس، نژاد و جایگاه اقتصادی - اجتماعی با یکدیگر تفاوتی نداشتند. هر کدام از گروه‌ها را با استفاده از آزمون‌های مستقل از نظر سطوح ارتباطی و افسردگی مقایسه کردند.

          نتایج تحقیقات نشان داد، دانش آموزانی که استفاده‌ی کمتری از اینترنت داشتند در مقایسه با دانش آموزانی گروه دوم یعنی پر مصرف‌ها، به طور چشمگیر رابطه‌ای بهتر با خانواده و دوستانشان دارند.

ولی هیچ تفاوت قابل ملاحظه ای بین این دو گروه استفاده کننده اینترنتی از نظر میزان افسردگی وجود نداشت. با توجه به این نتایج می‌توان گفت که استفاده کمتر از اینترنت باعث می‌شود که نوجوانان با خانواده و دوستانشان ارتباط بیشتری داشته باشند، اما دقیقاً نمی‌توان به سوال‌هایی که در این راستا وجود دارد، پاسخ داد.

سؤال‌هایی مانند ؛

آیا گرایش نوجوانان به فعالیت‌های اینترنتی باعث شده است، ارتباطات اجتماعی آنها کاهش یابد؟ آیا میزان استفاده از اینترنت با افسردگی آنها ارتباطی دارد؟یا اینکه این دانش آموزان ذاتاً افرادی افسرده و انزوا طلب هستند؟

در واقع، تحقیقات این اندیشمندان جهت گیری خاصی در خصوص اینکه اینترنت ارتباطی با انزوا طلبی این نوجوانان داشته باشد، نشان نمی‌دهد. یعنی میزان استفاده از اینترنت با افسردگی هیچ ارتباطی ندارد.تحقیقات اندیشمندان بر روی عوامل روانی و اجتماعی در میزان استفاده از اینترنت توسط خانواده ها بخصوص نوجوانان همچنان ادامه دارد. زیرا نتایج و یافته‌های تحقیقات پیشین، اهمیت تحقیق در این زمینه را ( استفاده از اینترنت توسط نوجوانان و خانواده ها ) روشن می‌سازد. به ویژه این که استفاده از اینترنت در بین نوجوانان و دانش آموزان رو به افزایش است.

آمار‌های موجود نشان می‌دهند که در سال‌های 1996 تقریبا 12% از نوجوانان رده سنی 13 تا 17 ساله به اینترنت دسترسی داشته و از خدمات آن استفاده می‌کردند. درحالیکه این رقم که در سال 2002 به بیش از 50% افزایش یافت، همچنان به سیر صعودی خود به سرعت ادامه می‌دهد. در نتیجه برای جلوگیری از اثرات سوء این پدیده قرن که با چنین سرعت ناباورانه‌ایی به پیش می‌تازد، باید راه کارهایی اساسی یافت. یافتن این راه کارها به عهده مطالعات و تحقیقات اندیشمندان جامعه است[19].

اعتیاد اینترنتی

استفاده از فناوری و تکنولوژی‌های نوین یکی از جلوه های آشکار دنیای پیش روست. اینترنت نیز به عنوان یکی از ابعاد نوپای این فن آوری های جدید جهان معاصر، نقش به سزایی درتغییر و تحول زندگی افراد جامعه دارد.اینترنت توانسته با ورود خود به سرعت به یکی ازابزار لازم زندگی تبدیل شود. تا جایی که حذف آن از امور روزمره زندگی امری اجتناب ناپذیراست. این تغییر را می توان با اختراع تلفن دراوایل قرن بیستم و تلویزیون دردهه پنجاه مقایسه کرد. اینترنت بشارتگر کم کردن فاصله ها وگسترش روابط میان آدمیان شده است.

تکنولوژی های نوین ارتباطی که امکان همزمان و نامحدود افراد را فارغ از مکان قرارگیری آنان درجهان جدید فراهم ساخته است، عامل تولدجهان جدیدی است که با عنوان "جهان مجازی[20]" معرفی شده است. جهان مجازی برخلاف جهان واقعی امکانات بی شماری چون سهولت دسترسی، بیست و چهار ساعته بودن، سادگی کار، هزینه پایین، گم نام ماندن کاربران درآن وسایر موارد را داراست. ازطریق این جهان دوم می توان به آسانی به تجارت پرداخت، خریدکرد، آموخت، به منابع اطلاعاتی وسیع دست یافت، از تازه ترین اخبارمطلع گردید، سرگرم شد، به راحتی و در عرض چند دقیقه با یک کشوردریک قاره دیگر ارتباط برقرارکرد، هویت جدیدی یافت و در نهایت یک زندگی دوباره و نو یافت.

بودن در فضای مجازی اینترنت به کاربران فرصت های بی شماری می دهد و به هراندازه که این فرصت ها و خشنودی های ناشی از استفاده اینترنت افزایش یابد، کاربران بیشتربه سمت این پدیده نوین سوق خواهند یافت. علی رغم تمام ویژگی های برتری که اینترنت دارد، با این حال نگرانی های جدیدی درخصوص استفاده از آن و تاثیراتی که این تکنولوژی بر جسم و روح و روان انسان می گذارد وجود دارد.

کاربران در پی استفاده روزافزون از اینترنت و زندگی در فضای مجازی به مدت طولانی، نوعی وابستگی کاذب نیز به آن می یابند که دیگر رهایی از آن امری دشوار است. اعتیاد به اینترنت که نوعی وابستگی بیش از اندازه و غیر معمول به آ‎ن است، دلایلی دارد که از منظر علوم ارتباطات و روان شناسی قابل توجه خواهند بود.

اعتیاد از بعد روان‌شناختی، به وجود آمدن حالتی خوشایند که فرد قادر به دستیابی آن از طریق دیگر نیست، تعریف می کند.اعتیاد به یک چیز ممکن است موجب کاهش احساس درد، عدم قطعیت و ناراحتی شده به علاوه از طریق توجه به موضوع اعتیاد آور، ذهن دیگربه عوامل ناراحت کننده و مشکلات تمرکز نمی کند. بدین ترتیب فرد مشکلات لاینحل خود را فراموش نموده و هر چند زود گذر و مصنوعی، آرامش، امنیت، موفقیت، تعلق و صمیمت را تجربه می‎نماید. بنابراین اعتیاد، حالت خوشایندی را در فرد ایجاد می کند اما این وضعیت موقتی و غیرواقعی است. از آنجا که فرد در اثر اعتیاد، احساس‌های خوشایندی را تجربه می کند، شدت وابستگی وی بیشتر می شود. در واقع این حالت الگوی رفتاری اعتیاد را تقویت می کند" .

"جان فیلیپ اسمیت[21]" تعریف دیگری از اعتیاد ارائه می‌کند: اعتیاد نوعی عادت است که شکستن آن خیلی دشوار است. برای مثال، طی ترک اعتیاد به هرویین این اعتیاد با میل به دارو ادامه خواهد داشت. مشخصه دیگری که عادات اعتیادی را ازعادات غیراعتیادی متمایز می کند، قابلیت آنها در تولید احساس مثبت در زمان است که موجب رفع یک احساس منفی از فرد می شود، در حالیکه عادات غیراعتیادی تنها بر احساس منفی فائق می آید" .

معتادان دارای ویژگی های روان شناختی زیر هستند: کاهش اعتماد به نفس، فقدان مزمن احساسات خوب ازخود، وابستگی به فعالیت تغییردهنده حالت، سرپیچی از پذیرفتن انتقاد به خود، انزوا و گوشه گیری، واپس رانی ترس در ماندگی.

لفظ اعتیاد بیشتر تداعی‌گر اعتیادهای سنتی هم چون اعتیاد به الکل، نیکوتین، مواد مخدر و قمار است. اما اعتیاد از طریق اینترنت با وجه ی جدیدی روبرو شده است. گسترش رایانه‌های شخصی و افزایش اتصال به اینترنت در خانه و محل کار منجر به ظهور معضلی به نام اعتیاد اینترنتی شده است. اعتیاد به اینترنت شامل اعتیاد به اتاق‌های گپ زنی، هرزه نگاری، قمار آن‌لاین و خریدهای اینترنتی می‌شود. همچون دیگر اعتیادها این نوع اعتیاد نیز فرد معتاد را از خانواده و اطرافیانش منزوی می‌سازد. اعتیادهای رفتاری، همچون اعتیاد به شبکه اینترنت می‌تواند موجب تخریب سلامت، روابط، احساسات و نهایتاً روح و روان فرد شود.

هرزه نگاری پورنوگرافی[22] بر روی سایت‌ها یکی از موضوعاتی است که باید به آن توجه خاص نشان داد، بویژه اگر این هرزه نگاری منحصر به کودکان باشد. صنعت هرزه‌نگاری در ابعاد وسیعی بدون هیچ مرز و محدوده‌ایی بر روی شبکه‌های اینترنت وجود دارد هیچ مبارزه و قانونی برای چنین پدیده شوم و ویرانگری صورت نگرفته است و شاید هم توانایی مقابله با چنین گسترشی وجود ندارد.هزاران نمونه از تبلیغات هرزه‌نگاری در اینترنت وجود دارند. بیشتر این تبلیغات می‌گویند، استفاده کننده‌های آنها باید بالاتر از 18 یا 21 سال باشند. البته واقعاً سن و سال و خواسته‌های افراد در این سایت‌ها بررسی نمی‌شود.به همین سادگی که یک فرد بالغ می‌تواند وارد این سایت‌ها شود، یک کودک 10 ساله هم می‌تواند؛ چرا که می‌تواند بنویسد من 18 سال دارم و هیچ کس هم بر این ادعا نظارت نمی‌کند.

تحقیقات انجام شده در این راستا حاکی از آن است که هزاران سایت اینترنتی هرزه‌نگاری وجود دارد و هزاران نفر در روز برای تماشا وارد آنها می‌شوند.هرزه‌نگاری کودکان در اینترنت ممنوع است، ولی با این وجود سایت‌هایی که هرزه‌نگاری کودکان رانشان می‌دهند، بسیار است.

برخی از این سایت‌ها با انواع و اقسام هرزه‌نگاری‌ها گسترده تر هستند و برخی نیز تنها منحصر به کودکان در گروه‌های سنی متفاوت و حتی به صورت رایگان هستند.آمارگیری‌های موجود هم نشان می‌دهد که 76% از کودکان و نوجوانان به اینترنت دسترسی دارند. آنان برای ارتباطات تفریحی از طریق پیام‌های فوری و یا اتاق‌های گپ استفاده می‌کنند و یا از شبکه برای جستجوی سرگرمی و یا تحقیقات مربوط به مدرسه و یا آموزش‌های عمومی به وسیله دانلود کردن[23] کتاب‌ها، موسیقی، فیلم و دیگر فعالیت‌های مربوط به اوقات فراغت استفاده می‌کنند.نگرانی والدین، حامیان کودکان و مسئولان اینترنت این است که چگونه می‌توان از اثرات مخرب و سوء پدیده‌ی هرزه نگاری اینترنتی که کودکان را به سوی خود می‌کشاند، جلوگیری کنند.برخی از محققان بر این باور هستند که تنها راه جلوگیری از اثر تخریبی هرزه نگاری اینترنتی، آگاه کردن مردم از خطرات آن است.

آنها می‌گویند:" اگر مردم بدانند نهایت کار اینترنت چیست، جلوی هرزه‌نگاری را می‌گیرند. باید این مسأله رابرای مردم روشن کرد."

اسلام و اینترنت

برای تحلیل ارتباط اسلام و گسترش اینترنت، باید در بین تمامی کشورهای اسلامی مطالعه نمود. روند گسترش اینترنت در کشورهای اسلامی بسیار آرام است. برای کشف اینکه آیا بین اسلام و گسترش اینترنت ارتباط وجود دارد یا خیر ارتباط بین درصد مسلمانان بر کشور و جمعیت مرتبط با اینترنت با آن کشور را باید مورد تحلیل قرار داد.

تمام کشورهای اسلامی حکومتهای نسبتاً غیرمردم سالاردارند(برخی دولتها کلاً غیر مردمی‏اند و برخی تنها در بخشهایی آزاداند). در این کشورها تمام حکومتها، بطور مستقیم یا غیرمستقیم انواعی از تعدیلات و بازرسیها را بر استفاده از اینترنت تحمیل می نمایند و این نظارتها مجدداً به طورمستقیم یا غیرمستقیم برگسترش اینترنت مؤثرند. اثرمستقیم زمانی است که حکومت اجازه استفاده آزاد از اینترنت را نمی دهد. اثر غیرمستقیم زمانی است که دولت هزینه ارتباطات اینترنتی را بالا نگه داشته و شهروندان از پی مخارج استفاده از اینترنت برنمی‏آیند ریشه برخی از دلایل رسمی تعدیلات اینترنت در فرهنگ اسلامی است و حکومتها می خواهند از ورود اطلاعات غیراخلاقی (مثلاً مستهجن نگاری) به داخل کشور ممانعت به عمل آورند.

هرچند در برخی موارد، دلایل مذهبی تنها بهانه ای برای نیاز حکومت به سرکوب نمودن مخالفان خود است در کشورهایی که حکومت، سخنان منتقدان را سانسور یا محکوم می‎نماید، شکی نیست که روند گسترش اینترنت کند شده است زیرا کسانیکه در راس قدرت اند می ترسند که دسترسی آزاد به اینترنت نظارت دولت بر اطلاعات را تضعیف نماید.

مقامات سعودی درسال 1998 بطور مبهم بیان داشتند که تأخیر مداوم در گشایش اینترنت برای دسترسی همگانی برای یافتن ابزاری بوده است که اولیای امور بتوانند جریان اطلاعات ناخواسته را مسدود نمایند.

حکومتهای اسلامی شیوه های گوناگونی را برای محدود کردن جریان اطلاعات اینترنتی آن لاین[24] بکار بسته اند. برخی دولتها (مثلاً عراق) دسترسی عمومی اشخاصی به اینترنت را ممنوع کرده اند. حتی حکومتهایی که ظاهراً دسترسی محلی عمومی به اینترنت را مجاز دانسته اند انواعی از روشها را برای تعدیل آن به کار بسته اند. گروه جهانی مدافع آزادی اینترنت روشها را به چهار دسته ذیل تقسیم می نماید:

•  قوانین ویژه اینترنت.

 • استفاده از قانونهای موجود.

•  مجوزها و تعهدها مبتنی بر محتوای (مطالب اینترنت) که برای استفاده کنندگان و ارائه کنندگان خدمات اینترنتی بکار می رود.

• کاربرد اجباری و ابزارهای فیلتر کردن، طبقه بندی و برچسب گذاری محتوایی.

عربستان سعودی، یمن و امارات متحده عربی نظارت خود را از طریق خدمات دهندگان حدواسط[25] اعمال می کند. اینها ابزارهایی هستند که بین کاربران نهایی و اینترنت به منظور فیلتر و مسدود کردن موضوعات ویژه قرار می گیرند.کشور تونس دقیق ترین قانون ویژه اینترنت را وضع نموده است که عمدتاً برای اطمینان از عدم گریز مطالب اینترنتی از نظارت شدید دولت بر مطالب سایر رسانه ها طراحی شده است.بعلاوه در کشورهایی که قوانین مخصوص به اینترنت وضع نشده اند قوانین نوشته و نانوشته محدود کننده ی آزادی بیان و مطبوعات اثر رعب آوری برآنچه که در اینترنت بیان می شود دارد، بخصوص در گفتگوی افراد در تالارهای گفتگو در کشورهایی که حکومت معمولاً تلفن مخالفان را کنترل می نماید،این ظن در کاربران اینترنت وجود دارد که حق حریم خصوصی نامه نگارنده با وجود نظارت دولت بر برنامه های الکترونیک شکسته شود.به عنوان مثال یک شهروند بحرینی مظنون به به مخالفان خارج از کشور بیش از یک سال در زندان به سر برد.

ارسال الکترونیک اطلاعات سیاسی برای تحلیل ارتباط تعدیلات دولتی و گسترش اینترنت لازم است که میزان این تعدیلات و بازرسی ها مشخص شود که البته کار دشواری است.

حقیقت دیگری که مانع گسترش اینترنت در کشورهای اسلامی شده است، تفوق مطالب اینترنتی انگلیسی زبان است. هرچند که موضوعات عربی زبان رو به ازدیاد بوده و نرم افزارهای موجود عربی برای استفاده از شبکه ارتقاء یافته اند، کاربرانی که انگلیسی صحبت نمی کنند، در توانایی برای دستیابی به منابع اینترنتی عقب می مانند. البته لازم است که به پیشرفت اخیر توجه نمائیم. تقریباً تمام اطلاعات انگلیسی مربوط به اسلام در اینترنت توسط دانش آموزان مسلمان که

در کشورهای غربی مخصوصا آمریکا و انگلستان تحصیل می کنند، ایجاد شده است.

با این وجود تعداد پایگاه های اینترنتی سازمانهای اسلامی محلی که از زبان محلی [26]برای ارائه منابع به غیرانگلیسی زبانها استفاده می کنند، رو به افزایش است. در یک مطالعه جامع جدید در مورد استفاده اینترنت درجهان عرب مشخص شد که پایگاه های اینترنتی به زبان عربی

بیشتر از پایگاه های عربی به زبان انگلیسی استفاده شده اند.در کشورهای اسلامی میزان بیسوادی بالا است. میزان متوسط 65درصد است. همانطور که می دانیم، اغلب اطلاعات در اینترنت بصورت نوشته هستند. حتی با وجود فناوریهای نوین،هنوز مردم بیسواد نمی توانند در اینترنت آنچه را می خواهند جستجو کرده و بیابند.

در بیشتر کشورهای دنیا که اکنون رشد سریعی در اینترنت دارند، بخش ملی از میان کارهای دیگر، به ایجاد زیرساختهای شبکه های ارتباطات از راه دور، فراهم کردن سرمایه های اولیه، تعدیلات و معیارهای (استاندارد) و تشویق سرمایه گذاریهای خصوصی و آموزشهای کامپیوتر اولویت داده است.بنابراین دولتهایی که طالب توسعه اینترنت هستند باید سیاستهای تشویقی بکار ببرند و از اعمال بازرسی ها و محدودیت در دسترسی ها خودداری نمایند.تنها دولتهای محدودی از کشورهای اسلامی چنین راهی را در پیش گرفته اند.

علت احتیاجات متعدد به واسطه منابع محدود ملی می باشد. کشورهای با درآمد ناخالص داخلی پائین اولویتهای دیگری برای صرف بودجه دارند. ترس از دست رفتن کنترل بر اطلاعات و تمایل به محافظت از منابع انحصاری تک قطبی ارتباطات راه دور کشور نیز در این امر دخلیل اند. در بسیاری ازکشورها، مالیات و سیاستهای ارتباطات از راه دور به افزایش حق اشتراک اینترنت منجر گردیده و منتج به استفاده کمتر از این پدیده می گردد.وقتی به قیمت استفاده از اینترنت توجه کنیم، بایدهم بهای ارتباط با خدمات دهندگان اینترنتی و هم بهای ارتباط تلفن محلی را برفرض اینکه خدمات دهندۀ اینترنتی محلی[27] موجود باشد در نظر بگیریم. بعلاوه مهم است که این قیمت را با درآمد طبقه متوسط جامعه مقایسه نمائیم.در بیشتر کشورهای اسلامی قیمت اشتراک اینترنت بخصوص وقتیکه سطح درآمد طبقه متوسط جامعه در نظر گرفته نشود، بسیار بالا است و بنابراین دلیل دیگری برای تسریع سیر نزولی اینترنت فراهم می آید.

حق آزادی بیان که اکنون بطور گسترده درجهان واقعی پذیرفته شده است، منجر به عاملی می شود که مردم دیندار از آن به ارزشهای مادی و آزاد از دین[28] تعبیر می کنند و بنابراین فاقد حس سلسله مراتبی روحانی اخلاق و معنویت رسوم مذهبی است.

بسیاری از مسلمانان احساس می کنند که غرب با مکر و عامدانه به مسلمانان و دین اسلام تهاجم می کند .آنها فکر می کنند که عقیدۀ افراطی و تعصبی پنداشتن اسلام که هم اکنون باعث مشکلاتی در عمده رسانه های مرسوم شده است با اینترنت فقط تشدید می‎شود.واقعیت این است که اسلام بطور گسترده در شبکه مورد نقد و ایراد قرار گرفته است.

در شریعت (قانون اسلام) دستوراتی وجود دارد که منافی کاربرد آزاد اینترنت است. مسلمانان که زندگی روزانه شان را برطبق شریعت پیش می برند نیاز دارند که راهی برای غلبه بر این مشکلات بیابند و از اینترنت بدون تخطی از قانون اسلام استفاده کنند.

منافع بالقوه اینترنت برای جوامع اسلامی

• فراهم کردن اطلاعاتی دربارۀ اسلام

قرآن می گوید«مردم را به راه پروردگارت با نصایح خوب دعوت کن؛ و با آنها با شیوه ی زیباسخن بگو»، این امر خدا کاربرد روشهای خردمندانه و ابزارهای نیکو برای انتقال پیام خدا را بیان می کند.

از نقطه نظر تاریخی، فرستاده بزرگ خداوند محمد(ص) روشهای مختلفی برای آشنا کردن مردم و جوامع با دین اسلام را بکار برده است.در عصر حاضر نیز از فن آوری،رادیو،نوارهای صوتی و تلویزیون بطور گسترده برای انتشار قرآن، حدیث و تعالیم اسلامی در سراسر دنیا استفاده می گردد.

اخیراً اینترنت به عنوان پدیده ای مقرون به صرفه و سریعترین روش ارائه دانش،اطلاعات و اخبار به بیلیونها نفر در دنیا ظهور نموده است.اینترنت به همین صورت می تواند برای نشر عقاید و مذهب اسلامی بکار برود.بعلاوه مسلمانان بسادگی می توانند به غیر مسلمانان روش زندگی را بیاموزند و تلقی صحیح از اسلام را در دیدگان غرب عوض نمایند.

با اینترنت مسلمانان می توانند اطلاعات مهمی دربارۀ اسلام که در زندگی به آن احتیاج دارند را بدست آورند.بطور مثال می توانند اطلاعات مربوط به اوقات شرعی نماز،محل مساجد و بخشهایی از قرآن را بگیرند.همچنین می توانند اطلاعات دیگری را نیز که مورد علاق هشان است مانند تحقیقات،ادبیات و آمار اسلامی را دریافت کنند.

دغدغه مسلمانان این است که مطمئن شوند دانش دقیق و درست اسلام در اینترنت ارائه شده است.

مواردی از آیات ساختگی و نسبت داده شده به قرآن و احادیث از منابع بدون نام در اینترنت وجود داشته است.بنابراین به نظارت همیشگی درخصوص اطلاعات در مورد اسلام نیاز است تا اطلاعات گمراه کننده و ساختگی فوراً شناسایی و اصلاح گردد.کار سخت دوم،توسعه ساز و کار اعتبار دهی و صحت سنجی اطلاعات به خصوص در ترجمه قرآن و حدیث،قبل از قرارگیری برروی اینترنت است.

فضای مجازی[29] اسلامی 

اسلام یک جلوۀ واقعی در اینترنت است. با فراتررفتن از بی شمار سند اینترنتی که با یک موتور جستجوی ساده میتوان یافت،هرکسی از امکان حضور در یک فضای الکترونیک اسلامی برخوردار می گردد.

پایگاه های فراوانی وجودداردکه اطلاعات عمومی دربارۀ اسلام را به نمایش می گذارد؛برای مثال پایگاه جامعه قرآن صانع[30] در آمریکای شمالی برای مسلمانان و غیرمسلمانان اطلاعاتی در مورد مسائل مختلف اسلامی را فراهم  می آورد.

پایگاه های دیگری مثل Islam city و  Cybermuslimدربارۀ اسلام اطلاعاتی مانند اوقات شرعی و تقویم اسلامی ترجمه انگلیسی قرآن ارائه می کنند. پایگاه های متعدد دارای محتوی ویژه نیز می توان یافت. به عنوان مثال پایگاه دانشگاه ایلیونز[31] نه تنها حاوی مفاهیم پایه اسلام است بلکه دربارۀ علوم جنین شناسی و ریاضیات مو به مو در قیاس با قرآن بحث می نماید.

دربارۀ رسانه ها و مفاهیم سیاسی از یک دیدگاه یگانه اسلامی نیز مطالبی وجود دارد.حزب اسلامی بریتانیا پایگاه مخصوص خودش را دارد و نه فقط مسلمانان انگلستان بلکه جامعه عام بریتانیا را مخاطب قرار می دهد.

به همین صورت، پایگاه Muslim MdiaI یک پایگاه خبری در انگلستان است که درخصوص اخبار جهان اسلام بحث می کند. این پایگاه دید متفاوتی در مورد اتفاقات جهان ارائه می کند. ممکن است برای غیرمسلمانان هم جالب و احتمالاً تحریک کننده باشد.

نتیجه گیری

مهمترین نتیجه بیان ارتباط مذهب اسلام و نفوذ اسلام است. دین اسلام ارزشهای فرهنگی و پایه های مذهبی دارد که با اینترنت و سایر جنبه های فناوری اطلاعات در تضاد است. بسیاری در دنیای اسلام از فقدان هویت به علت استحاله غربی شدن درهراس می‎باشند. درنتیجه، نفوذ اینترنت در کشورهای اسلامی درحال حاضر پائین است و به نسبت غرب باسرعت آهسته ای پیش می رود.این نتیجه گیری بوسیله تحلیلهای آماری تقویت می شود که ثابت می کند که هرچه درصد مسلمانان در کشوری بالاتر باشد درصد کاربران به اینترنت کمتر است. این بدان معنی است که بین مذهب و اسلام و گسترش اینترنت همبستگی معکوس وجود دارد.

نتیجه دوم بیان اثرات مستقیم و غیرمستقیم دین اسلام برنفوذ اینترنت است. در بیشتر موارد کشورهای اسلامی خصوصیات مردم شناختی دارند که به عنوان موانعی در توسعه اینترنت شناخته می شوند.به طور مثال درآمد ناخالص داخلی پائین،میزان بالای ب یسوادی و سطح پائین مردم سالاری.

در نتیجه یک اثر دوگانه بر اینترنت وجود دارد:

•  اثر مستقیم تعارض دین اسلام با اینترنت.0

•  اثر غیرمستقیم خصوصیات مردم شناختی که نشر اینترنت را عقب نگه می دارد.

با وجود اینکه وضعیت فعلی فن آوری اطلاعات در کشورهای اسلامی امیدوارکننده نیست پیش بینی خوش بینانه این است که این وضعیت در آینده تغییر خواهد نمود.

یک علت این است که حتی حکومتهای غیرمردم سالار نیز در حال درک فوائد بالقوه اینترنت برای کشورشان هستند و حتی امروزه می بینیم که شروع به بازگشایی درهای کشور در استقبال از پدیده اینترنت کرده اند.علت دوم سودی است که مسلمانان از دنیای مجازی واقعی می توانند ببرند و اکنون هم می برند مانند آموزش دین اسلام به غیرمسلما نان، ایجاد جوامع مجازی واقعی و دسترسی به اطلاعات ذی قیمت اسلامی.

منابع

1. آرمز، ویلیام. «کتابخانه‌های دیجیتال»، ترجمه‎ حمید محسنی، تهران، نشر کتابدار، 1380، 28 و 29.
2. اسلوین، جیمز. «اینترنت و جامعه»، ترجمه عباس عباس گیلوری و علی رادباوه، تهران، نشر کتابدار، 1380.
   1. پاول، رونالد. «روش‎های اساسی پژوهش برای کتابداران»، مترجم نجلا حریری، دانشگه‌های آزاد اسلامی، مرکز انتشارات علمی، 1379.
   2. چشمه‎‌سهرابی، مظفر. کاربرد اینترنت در کتابخانه‌ها»، رایانه،74 اردیبهشت 1377.
   3. رضایی‌شریف‌آبادی، سعید. «تاثیر شبکه اینترنت بر فعالیت‌های پژوهش، اطلاع‌یابی، و رفتار ارتباطی روانشناسان دانشگاهی استرالیا»، چکیده پایان‎نامه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی، تنظیم و تدوین ماندانا صدیق‎بهزادی، 1379.
   4. کوشا، کیوان. «یادداشت»، پژوهشنامه اطلاع‌رسانی، 10 (خرداد 1380).
   5. گلابیان، محمد. «بررسی تاثیر پست‌الکترونیکی بر فعالیت‌های علمی اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های ایران»، کتابداری و اطلاع‌رسانی، 3 (پائیز 1379).
   6. لاودن، کنت سی.، لاودن، جین پی. «فن‌آوری اطلاعات»، ترجمه حمید محسنی، تهران، نشر کتابدار، 1380: 10.
   7. اسلوین، جیمز؛ اینترنت و جامعه؛ ترجمه عباس گلیدری، علی رادباوه، نشر کتابدار، 1380.
   8. کوثری، مسعود؛ اینترنت و آسیب های اجتماعی؛ تهران، نشر سلمان، 1387.

منابع لاتین

1. http://www.findarticles.com ترجمه و تألیف: هلن صدیق بنای،
   1. Allehaibi, Mohammed Mubarak. »Faculty adoptio of Internet technology in Saudi Arabian Universities«, PhD,  DAI- A 62/04, Oct 2001.
   2. Matthews, Geoffrey Elmer. »The use of the internet among faculty at Utah State University: A demographic analysis«, Ms, MAI 40/05, Oct 2002.
   3. Gralla, P., How the Internet Works. California: Ziff- Davis.1996,139
   4. Boneva, B., K raut, R. and Frohlich, D. Using E-m ail for Personal Relationships:The Difference G ender M akes. Am erican Behavioral Scientist (2001).
   5. Cole, J.I. The UCLA Internet Report: Surveying the Digital Future, the UCLA.